در هشتمین روز ماه ذیقعده 1316 ق . در بخش ((گوگد)) گلپایگان ، كودكی پا به عرصه وجود نهاد كه به مناسب تقارن ولادتش با سالروز ولادت امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نامش را ((محمد رضا)) و كنیه اش را ابوالحسن و لقبش را هبة الله نهادند. پدرش آقا سید محمد باقر امام ، عالمی معروف به زهد و تقوا، و پای بند به آداب و مستحبات دینی و كوشا در امر به معروف و نهی از منكر بود كه هم اینك مرقدش مورد احترام و زیارت مردم است . محمدرضا در سه سالگی مادر و در نه سالگی پدرش را از دست داد و دوران كودكی را با مشكلات و سختیهای فراوان و از دست دادن پدر سپری كرد و تحصیلات ابتدائی را در مكتب خانه گذراند.
تحصیلات
نوجوانی بیش نبود كه شوق تحصیل علوم اسلامی او را مشتاق آیة الله محمد تقی گوگدی (م 1353 ق ) گردانید و نزد ایشان ادبیات عرب را فراگرفت . سپس نزد آیة الله سید محمد حسن خوانساری (م 1337ق ) - برادر مهتر آیة الله العظمی سید احمد خوانساری - زانوی ادب به زمین زد و ادبیات و بخشی از سطوح را نزد وی آموخت .
نوزده ساله بود كه به سوی اراك شتافت و در مدرسه آقا سید ضیاءالدین به تكمیل سطوح عالیه پرداخت و در 1337 ق . شایستگی حضور در درس ‍ خارج فقه و اصول حضرت آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی (م 1335 ق ) را پیدا كرد و تا سال 1340 ق . در آن شهر از آن مرجع بزرگ بهره برد. در بیست و چهار سالگی درپی مهاجرت استادش آیة الله حائری به قم و تاءسیس حوزه علمیه در این شهر مقدس ، به قم آمده و در مدرسه فیضیه سكونت گزید و درسها را با آیة الله سید احمد خوانساری به مباحثه نشست . استاد با مشاهده استعداد و فهم شاگرد سخت كوش خود بدو بسیار علاقه مند شد او را در شماره اصحاب خاص و هیاءت استفتا قرار داد و ((تصحیح كتاب الصلاة )) خود را به او و آیة الله اراكی واگذر نمود. ایشان نیز تا پایان عمر استاد (1355 ق .) ملازم درس ایشان بود.
ایشان در سال 1341 ق . در قم به مدت هشت ماه از محضر آیات عظام میرزای نائینی و آقا سید ابوالحسن اصفهانی استفاده برد. از دیگر اساتید او می توان از آیات عظام حاج شیخ محمد رضا مسجد شاهی اصفهانی ، حاج شیخ ابوالقاسم كبیر، آیة الله بروجردی ، آقا ضیاء عراقی و شیخ محمد حسین غروی اصفهانی نام برد.
وی از آیة الله حائری اجازه اجتهاد و از مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمی و آقا شیخ محمدرضا اصفهانی اجازه نقل روایت اخذ كرده است .
تدریس
از آغاز ورود به قم در سال 1340 ق . به تدریس كتابهای رسائل ، مكاسب و كفایه اشتغال ورزید و پس از وفات استادش آیة الله حائری تدریس خارج فقه و اصول را شروع نمود ایشان در طول بیش از هفتاد سال تعلیم دانش ‍ اهل بیت ، صدها تن از ستارگان درخشان آسمان علم را به جامعه اسلامی تحویل داده است .
شاگردان
برخی از زبده ترین شاگردان ایشان عبارتند از: حضرت آیات و حجج اسلام ، مرتضی حائری یزدی ، عبدالرحیم ربانی شیرازی ، مرتضی مطهری ، محمدعلی قاضی طباطبائی ، سید اسدالله مدنی ، محمد مفتح ، سد محمد حسینی بهشتی ، حسینعلی منتظری ، علی مشكینی ، ناصر مكارم شیرازی ، سید محمدعلی علوی گرگانی ، علی احمدی میانجی ، جعفر سبحانی لطف الله صافی گلپایگانی ، حسن حسن زاده آملی ، محمد مؤ من ، رضا استادی ، سید محسن خزاری ، علی كریمی جهرمی ، احمد صابری همدانی ، حسین شب زنده دار، علی افتخار گلپایگانی ، سید مهدی یثربی كاشانی ، مجدالدین محلاتی ، احمد جنتی ، مرتضی مقتدائی - علی پناه اشتهاردی ، محسن حرم پناهی ، جلال طاهر شمس گلپایگانی ، محمد واعظ زاده خراسانی ، سید محمد باقر ابطحی ، احمد آذری قمی ، محمد تقی ستوده ، غلامرضا صلواتی ، علی نیری همدانی و علی ثابتی همدانی .
تقریرات و تاءلیفات
درسهای آن فقیه اهل بیت را عده بسیاری به رشته تحریر درآورده اند آنهائی كه به چاپ رسیده است عبارتند از:
1. كتاب الحج ، سه جلد تاكنون
2. الهدایة الی من له الولایة ، درباره ولایت فقیه
3. نخبة الاشارات فی احكام الخیارات . (هرسه از آقای احمد صابری همدانی )
4. كتاب القضاء در دو جلد
5. كتاب الشهادات
6. بلغة الطالب فی التعلیق علی بیع المكاسب ،
هر سه نوشته آقای سید علی حسینی میلانی
7. الدر المنضود فی الحكام الحدود.
8. نتایج الافكار فی نجاسة الكفار، هر دو از آقای علی كریمی جهرمی
9. كتاب الطهارة
10. كتاب القضاء. هر دو از آقای هادی مقدس نجفی .
ایشان در كنار اشتغالات گوناگون از تاءلیف و تصنیف نیز فروگذار نكرده است . آثار قلمی آن مرجع وارسته عبارتند از:
1. حاشیه بر عروة الوثقی
2. حاشیه بر وسیلة النجاة
3. رساله صلاة الجمعة
4. رساله فی المحرمات بالنسب
5. مسائل الحج
6. افاضة العوائد، تعلیقه بر دررالاصول مرحوم حائری
7. رساله در عدم تحریف قرآن
8. كتاب الطهارة
9. كتاب الحج
10. كتاب الحدود
11. صلاة الجمعة
12. حواشی بر ملحقات عروة الوثقی
مجموعه فتاوی
آیة الله العظمی گلپایگانی در طول سی و دو سال مرجعیت یكی از اركان فقاهت بودند و روزانه استفتائات گوناگون از سراسر جهان به محضر ایشان فرستاده می شد و از همین رهگذر در تمام ابواب فقه فتوا داده اند و هم اینك مجموعه های بسیاری از فتاوای او در دسترس است كه عبارتند از:
1. منتخب الاحكام (با ترجمه انگلیسی )
2. مختصر الاحكام (با ترجمه عربی و اردو)
3. توضیح المسائل (این كتاب بیش از هشتاد بار به چاپ رسیده و به زبانهای اردو، چینی ، تركی آذری و تركی لاتین ترجمه شده است ).
4. مجمع المسائل ، 3 جلد و در برگیرنده تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات است .
5. مناسك حج (با ترجمه عربی ، اردو، روسی و انگلیسی )
6. احكامی از حج .
7. سؤ ال و جواب درباره مسائل حج .
8. آداب و احكام حج .
9. دلیل الحاج .
10. احكام عمره .
11. هدایة العباد (به عربی و دربرگیرنده حاشیه ایشان بر عروة الوثقی ، وسیلة النجاة ، توضیح المسائل و برخی از استفتائات در دو جلد.
12. رساله امر به معروف و نهی از منكر و مسائل اجتماعی اسلام .
13. مسائل نماز خوف و مطارده و احكام جبهه .
مبارزه سیاسی
آیة الله العظمی گلپایگانی از بدو حركت شجاعانه روحانیت به رهبری امام راحل ، به مبارزات پیگیر و بی امان خویش با دیو استبداد پرداخت و نخستین اعلامیه اعتراض به لایحه ننگین ((انجمنهای ایالتی و ولایتی )) در مهرماه 1341 ش . از سوی ایشان صادر شد و به دنبال آن بود كه پیامها و بیانیه های ایشان تا سقوط رژیم پهلوی ادامه یافت (بسیاری از آنها در جلد اول كتاب ((اسناد انقلاب اسلامی )) گرد آمده است .)
برخی از اقدامات آن جناب در برابر رژیم منحوس شاه عبارتند از: سرباز زدن از ملاقات با شاه و نخست وزیران و فرستادگان دربار، تحریم برنامه اوقات و اعلامیه علیه معاملات و همكاری با سازمان اوقاف ، قطع شهریه كسانی كه با اوقاف همكاری می نمودند و تحریم امامت جماعت و گوش ‍ دادن به سخنرانی آنان ، حرام شمردن خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشتهای وارداتی از خارج و قبول نكردن و جوهات فروشندگان آنان (هر چند می شد تحت عنوان مال مخلوط به حرام خمس آن را پذیرفت )، اعتراض شدید و پیام كوبنده علیه تغییر تاریخ هجری به تاریخ منحوس ‍ شاهنشاهی ، مخالفت صریح با حزب رستاخیز و تحریم شركت مسلمانان در آن ، مخالفت صریح با طرح امتحان دولت از طلاب و انكار صلاحیت آنان برای این امر كه باعث عقب نشینی ولت وقت و مصون ماندن حوزه از این طرح ننگین شد. اعتراض شدید علیه گسترش بی بند و باری و فساد و فحشا و رواج منكرات و فرستادن نامه سر گشاده به شاه و تذكر عواقب وخیم آن ، اعتراض و مخالفت بسیار شدید علیه سینما در شهر قم و تعطیل نمودن درس و نماز جماعت خویش به مدت یك هفته ، مخالفت و اعتراض ‍ علیه تاجگذاری شاه و انتخاب ولیعهد، پیام در جهت تجلیل از مقام شهید سعیدی و اعلام مجلس ختم برای ایشان در مسجد امام ، تجلیل از مقام مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی و تشكیل دو مجلس ختم در مسجد اعظم و شكستن سد رعب و ممنوعیت بر پایی مجالس بزرگداشت و مطرح شدن نام حضرت امام در آن مراسم ، پی جویی حال تبعید شدگان و سركشی به خانواده های آنان ، حمایت از مقام و موقعیت حضرت امام خمینی و بویژه در برابر اهانت روزنامه اطلاعات به امام راحل و تاءكید بر مقاومت روحانیت و پیگیری اعتراضها و راهپیماییها و صدور اعلامیه های روشنگرانه و كوبنده در لحظات حساس (به گونه ای كه امام بدیشان فرموده بودند: اعلامیه هایی كه حضرت عالی به تنهایی صادر می كنید، نقش بسزایی در پیشبرد مبارزات ملت مسلمان دارد) و دلجویی و تاءیید علمای مبارزه شهرستانها.
این اقدامات باعث شد كه مزدوران رژیم برای لطمه زدن به ساحت ایشان از هیچ كاری فرو گذار نكنند و دوبار (سوم فروردین 1342 در مدرسه فیضیه و 19 اردیبهشت 1357 ش ) به سوی ایشان حمله كرده ، قصد ضرب و جرح آن مرجع بزرگوار داشتند كه لطف خدا و جانفشانیهای اطرافیان باعث حفظ ایشان شد.
تقویت نظام جمهوری اسلامی
پس از پیروزی انقلاب نیز هماره در جهت تاءیید كامل مواضع حضرت امام و تقویت موقعیت ایشان به عنوان رهبر نظام و فرا خواندن مردم آیه پیروی كامل از حضرت اما، توصیه به افراد صالح برای شركت در مناصب دولتی ،طرح مباحث مورد نیاز حكومت اسلامی در درس خارج فقه (قضا، حدود و شهادات )، شركت در مراسم انتخابات و صدور پیامهای گوناگون مبنی بر شركت مردم در انتخابات ، تقویت دولت اسلامی و حرام شمردن مخالفت با دستورها و مقررات دولت و نهی از فروش اجناس قاچاق ، حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی و ارسال هیاءتهای مختلف به جبهه های نبرد و اجازه مصرف ثلث در مصرف جبهه و بر عهده گرفتن ساختمان مراكز درمانی و بهداشتی استانهای زلزله زده در زلزله خرداد 1369 و دهها اقدام دیگر فعال بودند.
ویژگیهای اخلاقی
مرجع بزرگ شیعه در بردارنده فضایل اخلاقی و كمالات نفسانی بود. ویژگیهای بارز ایشان عبارتند از: زهد و بی اعتنایی به جلوه های دنیا، تواضع ، بهره وری از فرصتها، تجلیل از مقام فقها و مراجع معاصر، تشویق عاملان و نویسندگان ، اهتمام بسیار به حفظ و قرائت قرآن (به طوری كه در هر شبانه روز با تمام گرفتاریها دو نوبت قرآن تلاوت می فرمود)، عشق به ساحت مقدس ائمه اطهار (به گونه ای كه سالها - حتی پس از مرجعیت (به منبر تشریف برده ، اخبار آل محمد صلی الله علیه و آله را به گوش مردمان می رساندند و روزهای عاشورا را روضه می خواندند و در عزای امامان بشدت می گریستند و به زیارت مرقد آنان مكرر مشرف می شدند. تقید بسیار به مستحبات و ترك مكروهات آن جناب زنده كننده مراسم اعتكاف در سراسر ایران و ترویج كننده عزاداری فاطمیه دوم یاد می شود. احترام بسیار به استاد (كه همیشه پیش از درس فاتحه ای برای استادش قرائت می فرمود و به استادزاده خویش مرحوم آیة الله حاج آقا مرتضی حائری - با اینكه شاگردش بود - بسیار احترام می نهاد).
مؤ سسات
مرجع بزرگ شیعه علاوه بر تدریس و تربیت عالمان دین ، تاءلیف ، فتوا، رهبری و روشنگری جامعه شیعه به بنیان نهادن دهها مؤ سسه فرهنگی و دینی در گوشه و كنار جهان و آبادانی صدها مسجد و مدرسه در سراسر كشور دست یازید كه برخی از آنها عبارتند از:
1. دارالقرآن الكریم : اولین موسسه قرآنی كشور است كه در سال 1352 پاگرفت و به كار چاپ و نشر قرآن مجید، ترجمه دقیق قرآن ، بررسی اغلاط ترجمه های موجود و تصحیح آنها، تشكیل موزه قرآن ، تشكیل كتابخانه تخصصی قرآن ، چاپ و توزیع كتابهای قرآن ، نشر مجله ((رسالة القرآن و پیام قرآن )) و تشكیل ((كنفرانس علوم و مفاهیم قرآن )) و چاپ مجموعه مقالات و سخنرانیهای آن پرداخته است .
2. بیمارستان : كه با بخشهای قلب ، جراحی ، زایمان ، اورژانس ، داخلی ، اطفال ، اعصاب و رادیولوژی یكی از بزرگترین بیمارستانهای كشور به شمار می رود و تاكنون منشاء خدمات بسیار به روحانیون و مردم و رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی بوده است .
3. كتابخانه : كه با داشتن حدود یكصد هزار جلد كتاب چاپی و دوازده هزار جلد كتاب خطی یكی از غنی ترین كتابخانه های كشور به شمار می رود.
4. مجمع جهانی اسلامی در لندن
5. مركز معجم المسائل الفقهیة
6. مسجد عظیم و با شكوه - در قم
بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر (عج ) - در قم
8. مدرسه علمیه در گلپایگان
9. مدرسه امام مهدی علیه السلام در قم
10. مدرسه علمیه كه اینك در كنار مسجد اعظم و مدرسه فیضیه ، سه قطب عمده تدریس در حوزه علمیه قم به حساب می آید و روزانه صدها طلبه در آنجا به تحصیل فقه و اصول می پردازند.
11. دارالایتام
12. مؤ سسه خیریه حضرت ولی عصر (عج )
در گذشت
سرانجام آن عبدصالح خدا پس از عمری سرشار از توفیق و پربار از خدمات دینی و علمی و پس از طی بیماری كوتاه مدت ، در 96 سالگی در شامگاه روز پنجشنبه 18 آذر 1372 (24 جمادی الثانی 1414 ق ) ندای حق را لبیك گفت و فقدانش قلب تمام مسلمین جهان را در هم فشرد.
مردم در سوگ آن مرجع بزرگ از صمیم قلب به سوگواری پرداختند و از سوی دولت هفت روز عزای عمومی و یك روز تعطیل اعلام گردید و مجالس بزرگداشت مقام علمی ایشان در گوشه و كنار جهان و جای جای كشور اسلامی مان تا مدتها ادامه یافت . پیكر پاك آن مرجع بزرگ روز جمعه نخست در تهران با حضور صدها هزار نفر و با شركت رهبر معظم انقلاب تشییع شد و پس از پنج ساعت راهپیمایی به قم انتقال یافت و سپس در روز شنبه 20 آذر با حضور خیل عظیم و پر شكوه مردم قم تشییع و نماز به امامت حضرت آیة الله آقای حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی - داماد آن مرحوم - بر ایشان خوانده شد و آنگاه در مسجد بالا سر مرقد مطهر حضرت معصومه علیه السلام ، در جوار تربت استادش به خاك سپرده شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیة الله خامنه ای در بخشی از پیام خویش چنین فرمودند:
این شخصیت والای كهنسال ، در میان مراجع عظام تقلید، یكی از موفق ترین و سعادتمندترین ها بودند.
32 سال مرجع تقلید، حدود 70 سال مدرس حوزه علمیه قم و حدود 85 سال سرگرم فراگرفتن و آموختن فقه آل محمد علیه السلام بودند.
((اولین مدرسه علوم دینی به سبك جدید را ایشان در قم تاءسیس نمودند. اولین مؤ سسه بزرگ قرآنی را ایشان در قم بنیان نهادند. اولین فهرست بزرگ فقهی و حدیثی با استفاده از دانش و اختراعات جدید بشری را ایشان پدید آوردند. صدها مدرسه و مسجد و مؤ سسه تبلیغ دین در سراسر كشور و در كشورهای دیگر بنیاد كردند هزاران شاگرد را از فقه پخته و عمیق خود بهره مند ساختند بسیاری آراء و نظرات فقهی كه حاكی از روشن بینی و ذهن نوگرای ایشان بود ارائه كردند و بالاتر از همه با منش و رفتار پرهیزكارانه و با طهارت و تقوایی كه می توانست برای علما و فقها، الگویی زنده و ملموس ‍ باشد، عمری پربركت را به نزاهت كامل گذرانیدند.
آن بزرگوار یكی از اسطوانه های انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران به شمار می آید. در دوران اختناق و در مقابله با حوادث سهمگین سالهای تبعید امام خمینی - قدس سره - مواردی پیش آمد كه صدای این مرد بزرگ تنها صدای تهدید كننده ای بود كه از حوزه علمیه قم بر خاست و به نهضت شور و توان بخشید. پس از پیروزی انقلاب همواره در قضایای عمومی كشور حضوری بارز و پشتیبانی صریح از نظام جمهوری اسلامی و از مقام منیع رهبری و شخص شخیص امام راحل (قدس الله نفسه الزكیه ) داشت و مورد تكریم و احترام بلیغ آن حضرت بود. فقدان این بقیة السلف اعاظم و این ملجاء و مرجع مؤ منان ثلمه ای بزرگ و ضایعه ای جبران ناپذیر است )).